Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH) 2024 (số 41/2024/QH15) được Quốc hội Việt Nam thông qua ngày 29/6/2024 và chính thức có hiệu lực từ ngày 1/7/2025. Với mục tiêu xây dựng hệ thống BHXH đa tầng, hiện đại và đảm bảo quyền lợi lâu dài cho người lao động, Luật BHXH 2024 đã mang đến nhiều thay đổi quan trọng, phù hợp với Nghị quyết 28-NQ/TW về cải cách chính sách BHXH. Dưới đây là những điểm mới nổi bật của luật này:
1. Mở Rộng Đối Tượng Tham Gia BHXH
Luật BHXH 2024 mở rộng phạm vi đối tượng tham gia cả BHXH bắt buộc và tự nguyện, nhằm tăng độ bao phủ và đảm bảo quyền lợi an sinh xã hội.
BHXH Bắt Buộc
Theo khoản 1 Điều 2, Luật bổ sung thêm 7 nhóm đối tượng phải tham gia BHXH bắt buộc, bao gồm:
- Người lao động ký hợp đồng lao động từ 1 tháng trở lên, kể cả làm việc không trọn thời gian, với mức lương bằng hoặc cao hơn mức lương tối thiểu làm căn cứ đóng BHXH.
- Chủ hộ kinh doanh có đăng ký kinh doanh.
- Người hoạt động không chuyên trách ở thôn, tổ dân phố.
- Người quản lý doanh nghiệp, kiểm soát viên, người đại diện phần vốn nhà nước, hoặc thành viên Hội đồng quản trị, Tổng giám đốc, Giám đốc hợp tác xã không hưởng lương.
- Viên chức quốc phòng, dân quân thường trực.
- Vợ hoặc chồng đi công tác nhiệm kỳ cùng thành viên cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài, không hưởng lương từ ngân sách nhà nước.
- Người lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam theo hợp đồng từ 12 tháng trở lên, trừ các trường hợp được miễn theo quy định pháp luật hoặc điều ước quốc tế.
BHXH Tự Nguyện
Căn cứ khoản 4 Điều 2, đối tượng tham gia BHXH tự nguyện được mở rộng, bao gồm:
- Công dân Việt Nam từ 15 tuổi trở lên, không thuộc nhóm BHXH bắt buộc và không hưởng lương hưu hoặc trợ cấp hằng tháng.
- Người lao động tạm hoãn hợp đồng lao động (trừ trường hợp thỏa thuận đóng BHXH bắt buộc trong thời gian này).
2. Bổ Sung Trợ Cấp Hưu Trí Xã Hội
Luật BHXH 2024 bổ sung Chương III về trợ cấp hưu trí xã hội, hình thành hệ thống BHXH đa tầng, gồm: trợ cấp hưu trí xã hội, BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện và bảo hiểm hưu trí bổ sung. Theo Điều 21, các đối tượng được hưởng trợ cấp hưu trí xã hội bao gồm:
- Công dân từ 75 tuổi trở lên, không hưởng lương hưu hoặc trợ cấp BHXH hằng tháng, có văn bản đề nghị.
- Công dân từ 70 đến dưới 75 tuổi thuộc hộ nghèo hoặc cận nghèo, không hưởng lương hưu hoặc trợ cấp BHXH, có văn bản đề nghị.
- Người hưởng trợ cấp được cấp thẻ BHYT miễn phí, với mức trợ cấp do Chính phủ quy định, điều chỉnh định kỳ 3 năm/lần.
3. Giảm Thời Gian Đóng BHXH Tối Thiểu Để Hưởng Lương Hưu
Theo Điều 64, thời gian đóng BHXH tối thiểu để hưởng lương hưu giảm từ 20 năm xuống 15 năm. Điều này tạo điều kiện cho người lao động tham gia muộn hoặc gián đoạn vẫn được hưởng lương hưu và quyền lợi BHYT, tăng tính bao phủ của hệ thống BHXH.
4. Trợ Cấp Hằng Tháng Cho Người Không Đủ Điều Kiện Hưởng Lương Hưu
Căn cứ Điều 23, người lao động đủ tuổi nghỉ hưu nhưng chưa đóng đủ 15 năm BHXH, không rút BHXH một lần hoặc bảo lưu, có thể nhận trợ cấp hằng tháng. Mức trợ cấp được tính dựa trên thời gian và mức đóng BHXH, với mức thấp nhất bằng mức trợ cấp hưu trí xã hội (hiện khoảng 500.000 đồng/tháng).
5. Bổ Sung Chế Độ Thai Sản Và Quyền Lợi Cho Lao Động Nam
Luật BHXH 2024 bổ sung các quyền lợi liên quan đến chế độ thai sản, đặc biệt cho lao động nữ và nam:
- Lao động nữ điều trị vô sinh: Theo khoản 5 Điều 50, lao động nữ đóng BHXH bắt buộc từ 6 tháng trở lên trong 24 tháng trước khi sinh con hoặc điều trị vô sinh được hưởng chế độ thai sản.
- Lao động nam có vợ sinh con: Theo khoản 3 Điều 53, lao động nam được nghỉ thai sản linh hoạt từ 5 đến 14 ngày trong 60 ngày đầu sau khi vợ sinh, tùy thuộc vào số lượng con và tình trạng sinh (thường, sinh mổ, sinh đôi, v.v.).
- Người tham gia BHXH tự nguyện: Theo Điều 95, người lao động đóng BHXH tự nguyện từ 6 tháng trở lên trong 12 tháng trước khi sinh con được hưởng trợ cấp thai sản 2 triệu đồng mỗi con hoặc thai chết từ 22 tuần tuổi. Lao động nữ dân tộc thiểu số hoặc thuộc hộ nghèo tại vùng khó khăn được hưởng thêm hỗ trợ theo quy định của Chính phủ.
6. Chế Độ Ốm Đau Và Thai Sản Cho Lao Động Không Chuyên Trách
Theo Điều 42 và Điều 50, người lao động không chuyên trách ở xã, phường, thị trấn được hưởng thêm chế độ ốm đau và thai sản, bên cạnh các chế độ hưu trí và tử tuất như trước đây, đảm bảo quyền lợi toàn diện hơn.
7. Xử Lý Chậm Đóng, Trốn Đóng BHXH
Luật BHXH 2024 quy định rõ các biện pháp xử lý hành vi chậm đóng, trốn đóng BHXH và bảo hiểm thất nghiệp (Điều 38, 39, 40, 41), bao gồm:
- Bắt buộc đóng đủ số tiền chậm/trốn đóng.
- Nộp phạt 0,03%/ngày trên số tiền chậm/trốn đóng.
- Xử phạt hành chính, không xét danh hiệu thi đua, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi trốn đóng.
- Người sử dụng lao động phải bồi thường thiệt hại cho người lao động nếu không đóng hoặc đóng không đầy đủ BHXH (khoản 8 Điều 13).
Công thức tính tiền phạt chậm nộp:
Số tiền phạt chậm nộp = 0,03% × Số tiền BHXH, BHTN chậm/trốn đóng × Số ngày chậm/trốn đóng8. BHXH Tự Nguyện Được Hưởng Thêm Chế Độ
Theo Điều 4, người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng 4 chế độ:
- Hưu trí.
- Tử tuất.
- Trợ cấp thai sản (2 triệu đồng mỗi con hoặc thai chết từ 22 tuần tuổi).
- Bảo hiểm tai nạn lao động theo Luật An toàn, vệ sinh lao động 2015.
9. Thay Đổi Quy Định Chế Độ Ốm Đau
- Nghỉ ngắn ngày: Theo Điều 45, người lao động nghỉ ốm nửa ngày được hưởng trợ cấp ốm đau bằng 1/2 mức trợ cấp 1 ngày. Nghỉ từ nửa ngày trở lên tính là 1 ngày.
- Nghỉ dài ngày: Theo Điều 43, thời gian nghỉ ốm dài ngày không còn cố định 180 ngày mà phụ thuộc vào thời gian đóng BHXH và điều kiện làm việc:
- Làm việc bình thường: 30 ngày (dưới 15 năm đóng), 40 ngày (15 đến dưới 30 năm), 60 ngày (từ 30 năm trở lên).
- Làm việc nặng nhọc, độc hại: 40 ngày (dưới 15 năm), 50 ngày (15 đến dưới 30 năm), 70 ngày (từ 30 năm trở lên).
- Sau thời gian trên, nếu tiếp tục điều trị, mức hưởng sẽ thấp hơn.
10. Thay Mức Lương Cơ Sở Bằng Mức Tham Chiếu
Luật BHXH 2024 sử dụng mức tham chiếu (hiện là 2.340.000 đồng/tháng, theo Nghị định 73/2024/NĐ-CP) thay cho mức lương cơ sở để tính mức đóng và hưởng các chế độ BHXH, bao gồm:
- Trợ cấp mai táng: 10 lần mức tham chiếu.
- Trợ cấp tuất hằng tháng: 50% mức tham chiếu (hoặc 70% nếu không có người trực tiếp nuôi dưỡng).
- Trợ cấp thai sản một lần: 2 lần mức tham chiếu mỗi con.
- Dưỡng sức, phục hồi sức khỏe: 30% mức tham chiếu mỗi ngày. Mức tham chiếu được điều chỉnh dựa trên chỉ số giá tiêu dùng, tăng trưởng kinh tế và khả năng ngân sách nhà nước (Điều 7).
11. Hạn Chế Rút BHXH Một Lần
Luật khuyến khích bảo lưu thời gian đóng BHXH để hưởng lương hưu, hạn chế rút BHXH một lần. Các trường hợp được rút bao gồm:
- Đủ tuổi nghỉ hưu nhưng chưa đủ 15 năm đóng.
- Ra nước ngoài định cư.
- Mắc bệnh hiểm nghèo (ung thư, bại liệt, xơ gan, lao nặng, AIDS).
- Có thời gian đóng BHXH trước 1/7/2025, sau 12 tháng không tham gia tiếp và chưa đủ 20 năm đóng.
Kết Luận
Luật BHXH 2024 là bước tiến quan trọng trong cải cách chính sách an sinh xã hội tại Việt Nam, với các thay đổi như giảm thời gian đóng BHXH, bổ sung chế độ thai sản, trợ cấp hưu trí xã hội và mở rộng đối tượng tham gia. Những quy định này không chỉ tăng quyền lợi cho người lao động mà còn đảm bảo tính bền vững của quỹ BHXH, hướng tới mục tiêu bao phủ BHXH toàn dân.
